Internet qanday ishlaydi?
Internet bu veb asosdir. Uning asosida, bir-biriga bog’langan kompyuterlar tarmog’i yotadi.
Bularning bari 1960-yillarda AQSH Harbiylari uchun tadqiqot loyihasi sirasida boshlangan, keyinchalik ko’plab davlat universitetlari va xususiy kompaniyalar ko’magida 80-yillarga borib davlat infratuzilmasiga aylandi. Internetni qo’llab quvvatlaydigan turli texnologiyalar vaqt o’tishi bilan rivojlanib bordi, ammo uning ishlayotgan yo’li bu qadar o’zgarmadi: Internet-bu kompyuterlarni bir-biriga bog’lash va ma’lumot almashish uchun bir yo’ldir.
Ikkita kompyuter muloqot qilishi kerak bo’lsa, ularni texnik jihatdan (odatda Ethernet kabeli bilan) yoki simsiz (masalan, WI-Fi yoki Bluetooth texnologiyalari bilan) bog’lashingiz mumkin. Barcha zamonaviy kompyuterlar o’sha ulanishlarni davom ettiradilar.
Eslatma: ushbu maqolaning qolgan qismi uchun biz faqat o’tkazish kabellar haqida gaplashamiz, lekin simsiz tarmoqlar bir xil ishlaydi.
Bunday tarmoq ikkita kompyuter bilan chegaralanmaydi. Siz istalgan kabi ko’plab kompyuterlarni ulashingiz mumkin. Lekin u juda murakkablashadi. Agar ulanish uchun harakatda bo’lsangiz, aytaylik, o’nta kompyuter, buning uchun 45 kabel kerak, kompyuter boshiga to’qqiz bog’lagich bilan!
Bu muammoni hal qilish uchun tarmoqdagi har bir kompyuter marshrutizator deb ataluvchi maxsus mayda kompyuterga ulanadi. Bu marshrutizatorning birgina ishi bor: temir yo’l stansiyasidagi signalchi kabi, kompyuterdan yuborilgan bir xabar to’g’ri maqsad bilan kelganiga ishonch hosil qiladi. B kompyuterga ma’lumot yuborish uchun, A kompyuter tasdiqlash xabari yuborishi kerak, o’z navbatida B kompyuterga xabar yuboriladi va xabar C kompyuterga yetkazib berilmaydi.
Biz tizimga bitta marshrutizator kiritamiz, 10 ta kompyuter uchun 10 ta kabellar: har bir kompyuter uchun bitta bog’lagich va marshrutizator uchun 10 ta bog’lagich.
Tarmoqlar tarmog’i
Hozircha yaxshi. Ammo yuzlab minglab, millionlab kompyuterlarni ulash haqida nima deyish mumkin? Albatta bitta marshrutizator bilan buncha ishni qilib bo’lmaydi, lekin qoidalarni diqqat bilan o’qisak, kompyuterlarga ko’proq marshrutizator kerakligini ko’ramiz, demak bizni ikkita marshrutizator ulashdan nima to’sadi? Hech narsa, shuning uchun ishni davom ettiraylik.
Kompyuterlarni marshrutizatorlarga, keyin marshrutizatorlarni marshrutizatorlarga ulab, cheksiz ko’lamga ega bo’lamiz.
Bunday tarmoq bizga Internet qo’ng’iroqlarini amalga oshirish uchun yaqin keladi, lekin Biz bunga huddi erisha olmaydigandek. Biz bu tarmoqni o’z maqsadlarimiz uchun qurdik. U yerda boshqa tarmoqlar ham bor: do’stlaringiz, qo’shnilaringiz, har kim o’z kompyuter tarmog’iga ega bo’lishi mumkin. Lekin sizning uyingiz va butun dunyo o’rtasida kabel o’tkazish bu imkonsiz, xo’sh buni qanday amalga oshirish mumkin? Demak, uyingizga bog’langan kabellar mavjud, masalan, elektr quvvati va telefon. Telefon infratuzilmasi sizning uyingizni dunyodagi har bir kishi bilan bog’laydi, shuning uchun Biz mukammal infratuzilmaga muhtojmiz. Tarmoqdagi telefon infratuzilmasiga ulash uchun bizga maxsus uskunalar kerak. Bu modem tarmog’imizdan axborotni olib telefon infratuzilmasiga yuboradi va aksincha boshqariladigan ma’lumotlarga aylantiradi.
Shunday qilib, Biz telefon infratuzilmasiga bog’landik. Keyingi qadam bizning tarmoqdagi xabarlarni tarmoqqa yuborishdir. Buning uchun tarmog’imizni Internet-xizmat ko’rsatuvchi provayderga (ISP) ulaymiz. Bizning marshrutizator Provayder (ISP) ning marshrutizatoriga doimiy ruxsat bilan bog’langan bo’ladi. Shunday qilib, bizning tarmoqdan xabar ISP tarmog’i orqali maqsadli tarmoqqa olib boriladi. Internet bu tarmoqlarning butun infratuzilmasidan iborat.
Kompyuterlarni topish
Agar kompyuterga xabar yubormoqchi bo’lsangiz, qaysi manzilga ekanligini ko’rsatishingiz kerak. Shunday qilib, tarmoqqa ulangan har qanday kompyuter “IP-manzil (IP-adress)” deb ataladigan takrorlanmaydigan noyob manzilga ega(IP bu yerda. Bu nuqta bilan ajratilgan to’rtta raqamdan iborat manzil, masalan: 192.168.2.10.
Bu kompyuterlar uchun qulay, ammo Biz insonlar bunday manzillarni eslab qolishimiz qiyin. Bularni osonlashtirish uchun, IP-adreslar o’rniga o’zimiz kundalik foydalanadigan so’zlar ishlatiladi. Masalan (bu ma’lumotlar o’zgarishi mumkin) google.com domen nomi 173.194.121.32 IP-manzil uchun ishlatiladi. Shunday qilib, domen nomi bilan ishlash Internetda kompyuterlarni izlab topishning oson yo’li ekan.
Internet va veb
Agar e’tibor bergan bo’lsangiz, Biz veb-brauzer bilan vebni ko’rmoqdamiz, odatda veb-saytlarni ochish uchun domenlardan foydalanamiz. Xo’sh, Internet va veb bir xil narsami? Yo’q bu aslida unchalik oddiy emas. Ko’rib turganimizdek, Internet-bu millionlab kompyuterlarni kompyuterlarni bir-biriga bog’lash imkonini beruvchi texnik infratuzilma. O’sha kompyuterlar orasida, ba’zi kompyuterlarga (veb-serverlar) veb-brauzerlardan tushunarli xabarlarni yuborishingiz mumkin. Yuqorida aytilganidek Internet infratuzilma, holbuki Veb – infratuzilmaning ustiga qurilgan xizmatdir. Internet ustiga qurilgan bir necha boshqa xizmatlar bor. Masalan, elektron pochtalar, ijtimoiy tarmoqlar, qidiruv tizimlari va hk.
Intranet va Extranet
Intranetlar (bu so’zni internet bilan chalkashtirmang) bor muayyan tashkilot a’zolari bilan cheklangan xususiy tarmoqlar. Ular odatda a’zolar uchun birgalikda resurslarga xavfsiz kirish, hamkorlik qilish va muloqot qilish uchun portalni taqdim etish uchun ishlatiladi. Misol uchun, tashkilotning intranet bo’limi yoki jamoa ma’lumot almashish uchun veb-sahifalarga mezbonlik qilishi mumkin, asosiy hujjatlar va fayllarni boshqarish uchun birgalikda disklar, biznes boshqaruvi vazifalarni amalga oshirish uchun portallar, hamkorlik vositalari, muhokama platalari, va xabar tizimlari shular jumlasidandir.
Extranetlar Intranetlarga juda o’xshaydi, ular boshqa tashkilotlar bilan axborot almashish va hamkorlikga ruxsat berish uchun xususiy tarmoqning barcha yoki bir qismini ochishadi. Ular, odatda, xavfsiz va himoyalangan tarmoqda mijozlar va manfaatdor tomonlar bilan ma’lumot almashish uchun ishlatiladi. Ko’pincha ularning vazifalari intranet tomonidan taqdim etilganlarga o’xshaydi: axborot va fayl almashish, hamkorlik vositalari, munozara platalari va boshqalar.
Intranetlar va extranetlar ham Internet kabi infratuzilmaning bir xil turida ishlaydi va bir xil protokollardan foydalanadi. Shuning uchun ular turli texnik joylardan vakolatli a’zolari tomonidan kirish mumkin.
Manbaa: developer.mozilla.org
Tarjimon va muharrir: Oybek Xurramov
Bizni Ijtimoiy tarmoqlarda kuzatib boring.
Telegram: @oybek_notes
instagram: @oybekweb